شرکت فنی و مهندسی نازرشد همکار سازمان نظام مهندسی کشاورزی
سراوان، زادگاه خورشید ایران
شهرستان سراوان ۱۲۰۳۲ کیلومترمربع وسعت دارد مساحت این شهرستان ۷ و ۶۵ صدم درصد مساحت کل استان سیستان و بلوچستان را تشکیل می‌دهد و در موقعیت ۶۲ و ۲۰ دقیقه طول و ۲۷ و ۲۲ دقیقه عرض جغرافیایی و در ارتفاع ۱۱۹۵ متر از سطح دریا واقع شده است. از شمال غرب به خاش، از غرب به شهرستان سب سوران، از شرق و جنوب شرقی به کشور پاکستان محدود می‌شود. شهرستان سراوان همچنین ۳۸۴ کیلومتر مرز مشترک با کشور پاکستان دارد و در منتهی‌الیه شرقی‌ترین نقطه کشور واقع است و به «زادگاه خورشید ایران» شهرت دارد؛ به‌طوری‌که طلوع و غروب خورشید در سراوان با طلوع و غروب خورشید در غربی‌ترین شهر کشور یک ساعت و هفده دقیقه اختلاف دارد.
تقسیمات جغرافیایی و جمعیت
شهرستان سراوان بر اساس آخرین آمار دارای ۳ بخش: ۱- مرکزی ۲- جالق ۳- بم پشت است. جمعیت شهرستان سراوان بر اساس سرشماری در سال ۱۳۹۰، تعداد ۱۷۵۷۲۸ نفر که ۸۹۱۹۱ نفر شهری، ۸۵۷۳۱ نفر روستایی و ۸۰۶ نفر غیرساکن می‌باشند.
شرایط اقلیمی و عوارض طبیعی
آب‌وهوای سراوان گرم و خشک، بیابانی، کویری و کم باران بوده و درجه حرارت بین ۳- تا ۴۳+ سانتی‌گراد متغیر است. در زمستان هوا نسبتاً معتدل و متوسط بارندگی در سال ۱۱۰ میلی‌متر می‌باشد. بسیاری از روستاها دارای خاک مرغوب و حاصل خیزی می‌باشند. کوه سفید گشت و کوه سرخ در بم پشت، از مرتفع‌ترین کوه‌های این شهرستان محسوب می‌شوند. رشته‌کوه سیاهان طولانی‌ترین رشته‌کوه در این شهرستان می‌باشد که از نزدیکی‌های تفتان شروع و تا ناهوک در محدوده پاکستان ادامه دارد. رودخانه فصلی ماشکید نیز مهم‌ترین رود شهرستان سراوان است که در دامنه جنوبی شهرستان از نزدیکی خاش (کوه‌های ایراندگان و کوه بیرک در مهرستان) سرچشمه می‌گیرد که پس از عبور از شهرستان مهرستان، جنوب شهرستان سب سوران و شمال بم پشت، جنوب اسفندک و کوهک را مشروب می‌کند.
وضعیت کشاورزی و دام‌پروری
قنات‌ها از دیرباز مهم‌ترین منبع تأمین آب پس از رودخانه‌های فصلی می‌باشد به‌طوری‌که تاکنون ۱۱۴ رشته قنات که گویای فرهنگ کهن این دیار می‌باشند و هرکدام بین ۱۰۰ تا ۵۰۰۰ سال قدمت دارند، در نقاط مختلف این شهرستان وجود دارد. برخی از این قنات‌ها بیش از ۲۰ کیلومتر طول دارند. بنای این قنات‌ها ازنظر فن‌آوری در آن زمان بهترین مهندسی را داشته‌اند و شیب آن‌ها طوری طراحی شده است که آب از مادر چاه تا مظهر قنات به‌راحتی جریان دارد. تعداد ۶۷۴ حلقه چاه کشاورزی و چاهک، ۱۸۱ دهنه چشمه و ۶ رودخانه فصلی از منابع آبی شهرستان سراوان می‌باشند. سطح زیر کشت محصولات باغی ۱۳۵۶۰ هکتار با تولید ۴۶۵۴۰ تن، محصولات زراعی ۳۶۳۷ هکتار با تولید ۳۳۰۴۲ تن، تعداد ماشین آلات کشاورزی ۲۸۶ دستگاه، تعداد گوسفند و بره ۴۹۰۱۲ رأس، بز و بزغاله ۱۸۲۴۲۵ رأس، گاو و گوساله بومی ۶۸۱۷ رأس، شتر ۸۹۹ نفر، انواع طیور و مرغ بومی ۳۴۲۶۱۸ قطعه و تک‌سمیان ۷۰۰۰ رأس می‌باشد.
بادها
– «گوریچ» (gourich) از مهم‌ترین بادهای منطقه است که در فصل زمستان از شمال به جنوب می‌وزد و سرما به همراه دارد.
– «لوار» (lavar) در فصل تابستان در این منطقه می‌وزد و دارای گرمای سوزناکی است که دمای هوا به ۴۶ درجه سانتی‌گراد نیز می‌رسد.
دین و زبان
مردم شهرستان سراوان دین اسلام را دارا هستند و اکثریت پیرو مذهب اهل سنت و جماعت می‌باشند. زبان مردم سراوان بلوچی و در هر یک از مناطق شهرستان گویش و لهجه خاصی وجود دارد.
پیشینه باستانی و تاریخی
آثار کشف‌شده و شواهد تاریخی، تپه‌ها و محوطه‌های باستانی و سنگ‌نگاره‌های به‌جامانده از دوران گذشته، قبرستان‌های تاریخی حکایت از سکونت‌های انسانی در هزاره‌های پیش‌ازتاریخ در منطقه را دارد. به‌طوری‌که این آثار متعدد تاریخی و باستانی، سراوان را به گهواره تاریخ تمدن مبدل ساخته است. تاکنون بیش از ۴۲۰ اثر فرهنگی، باستانی و تاریخی در این شهرستان مربوط به دوران پیش‌ازتاریخ، تاریخی و اسلامی شناسایی شده است که این آثار سراوان را به یک موزه از تکامل انسان در عصر شکار، شبانی و کشاورزی مبدل نموده است؛ به عنوان مثال گورستان تاریخی گشت که کارشناسان آن را به ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح تخمین زده‌اند. بدون شک در عصر پیش‌ازتاریخ، فرهنگ‌های متعددی در منطقه در حاشیه رودخانه بزرگ این شهرستان (ماشکید) وجود داشته است که بقایای آن‌ها به‌صورت محوطه‌ها و تپه‌ها شناسایی گردیده است. علاوه بر دوران پیش‌ازتاریخ در شهرستان سراوان آثار فراوانی نیز از دوره‌های تاریخی (خصوصاً سلسله‌های اشکانی و ساسانی) شناسایی شده‌اند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به تپه‌های میرعلی جالق، تپه هوشک، تپه کلاتک بخشان، تپه مهرگان و… اشاره نمود.
از مهم‌ترین آثار دوره اسلامی در شهرستان سراوان نیز می‌توان به یکی از کهن‌ترین مساجد استان در روستای دزک (dezak) و همچنین مجموعه‌ای از مقابر، مساجد و مناره‌ها و گورستان‌ها و قلاع و استحکامات نظامی و تدافعی و مسکونی دوره اسلامی اشاره نمود که نشانگر تداوم استقرار و سکونت در این منطقه از هزاره‌های پیش‌ازتاریخ تا عصر حاضر می‌باشد. همچنین در گشت قرآنی خطی به ترجمه فارسی وجود دارد که مربوط به ملا دادخدا از اجداد مادری حضرت صاحب می‌باشد که تحصیلات دینی خویش را در عراق گذرانده است.
وجه‌تسمیه
سراوان (Saravan): «سرا» به معنای جا و مکان و «وان» به‌جای مرتفع و بلند اطلاق می‌شود؛ درگذشته سراوان را «شستون» (Shastoon) می‌نامیدند که مرکز شهرستان سراوان بوده است. هرچند که بعضی از مردم امروزه نیز مرکز شهر را شستون می‌گویند، اما پس از سال ۱۳۰۵ شمسی، رسماً از این منطقه به‌عنوان «سراوان» یاد می‌شود. همچنین درگذشته علاوه بر شستون به آن سراستون و شهستان نیز می‌گفتند.
– شستون: چشمه جوشان با توجه به رشته قنات جاری در شهر سراوان و فراوانی آب.
– سراستون: منطقه‌ای که در آن بارندگی زیاد اتفاق می‌افتد.
– شهستان: تمام حکام منطقه از این دیار برخاسته‌اند.
پیدایش یا خاستگاه دوره‌های تاریخی
نخستین و مهم‌ترین سکونتگاه‌های اولیه و آبادی‌های سراوان در مناطقی همچون جالق، ناهوک، گشت، کوهک، دزک، سرجو و… و همچنین در حاشیه و یا در نزدیکی رودخانه‌های این شهرستان پدید آمده است. عوامل طبیعی همچون زلزله و یا قحط‌سالی موجب کوچ مردم از این منطقه گشته است. با کاوش روی تپه‌های باستانی می‌توان زوایای دیگری از تاریخ کهن منطقه را شناسایی نمود و به آن دست پیدا کرد.
مشاهیر
از آنجایی‌که این منطقه از زمان‌های گذشته یکی از منطق محروم و دورافتاده بوده و در نقطه صفر مرزی واقع شده است، کمتر مورد توجه و ازنظر علوم و فنون جدید، بهره کافی را نبرده اما بااین‌حال پس از شروع به کار مدارس حکومتی، جوانان زیادی از این شهرستان از خود نبوغ نشان داده‌اند که از آن جمله می‌توان به «دکتر رحمانی» اولین چشم‌پزشک بلوچ اشاره نمود. «حمیدالله مرادزهی» در رشته حقوق سرآمد منطقه بود، به‌طوری‌که به‌عنوان عضو شورای تدوین قانون نظام مقدس جمهوری اسلامی در مجلس خبرگان حضور داشت.
از میان چهره‌های دینی و اصلاحی نیز «مولانا عبدالواحد سیدزاده» معروف به «حضرت صاحب» درخشان‌ترین چهره در سراوان می‌باشند که نقش مهمی در اصلاح عقیده‌ی مردم این خطه و خرافه زدایی و مبارزه با انواع شرک و بدعت ایفا کردند و دو مدرسه‌ی عین العلوم گشت و دارالفیوض حق آباد را بنیان نهاده و نیز نقش مؤثری در تأسیس مدرسه مجمع العلوم سرجو داشتند که بعدها مدیریت آن به «مولانا شهداد مسکان‌زهی» ملقب به «فقیه بلوچستان» سپرده شد که وی نیز از مشاهیر و علمای منطقه است که بیش از ۲۰ جلد کتاب در زمینه تألیف و ترجمه علوم و معارف اسلامی از وی به یادگار مانده است. «مولانا عبدالعزیز ساداتی» نیز از مشاهیر منطقه است که با احیای مدرسه علوم دینی دارالعلوم زنگیان که از آن طلاب زیادی فارغ‌التحصیل شدند، خدمت زیادی به مردم منطقه نمود.
هم اکنون برترین چهره‌ی علمی و دینی سراوان «حضرت مولانا محمّد یوسف حسین پور» می‌باشند که با القاب «شیخ الحدیث» و «استاد العلماء» از او یاد می‌شود؛ ایشان علاوه بر مدیریت مدرسه علوم دینی عین العلوم گشت، سال‌ها امامت نماز عید مردم سراوان را در مصلای بزرگ این شهر عهده دار بوده‌اند.
جاذبه‌های تاریخی و باستانی
* سنگ‌نگاره شیر پلنگان: این اثر در فاصله ۱۲ کیلومتری شمال سراوان و در ادامه مسیر دره کندیک و در محلی به نام «دره شیر پلنگان» که از رشته‌کوه‌های سیاهان سراوان می‌باشد، واقع شده است. در داخل دره کندیک پس از طی مسافتی به محلی می‌رسیم که دره در آن قسمت بسیار تنگ‌تر و کم‌عرض تر می‌شود. عرض آن به حدود ۸ تا۱۰ متر و حدود ۵/۲ متر ارتفاع می‌رسد. این دره را به‌واسطه وجود نقوش خاص دره شیر پلنگان می‌نامند، چراکه در این نقش یک حیوان درنده همانند پلنگ یا شیر با دمی بلند برافراشته بر روی صخره‌ای در ارتفاع ۵ متری به همراه نقوش کم‌رنگ و محو چهار انسان دیده می‌شوند که در میان این نقش انسان نفر دوم از سمت راست دارای وضوح بیشتری است و به نظر می‌رسد این چهار نفر در حال دویدن به دنبال هم و یا اجرای مراسمی خاص می‌باشند.
در سمت راست دره به‌طرف شمال نقش انسانی دیده می‌شود که بزی را شکار کرده و گردن آن را گرفته و در حال کشیدن آن با خود است. در سمت چپ دره، صخره اصلی در ارتفاع حدود ۱۴ متری دیده می‌شود. این محل به علت ارتفاع زیاد و عدم راه دست‌یابی به آن، نقوش انسانی و حیوانی متنوع بدون نظم و انسجام و یکپارچگی در کنار هم قرار گرفته است. ازجمله نقوش کهن و اولیه این صخره می‌توان به گله‌ای متشکل از هفت بز وحشی با شاخ‌های بلند و بدن کشیده با یک نقش انسان در کنار هم می‌باشند. نقوش دیگری بعداً بر روی این تصاویر نقش شده و جدیدتر می‌باشند و عبارت‌اند از نقش انسان برهنه با بدن کاملاً مثلثی، شکل و نقوش و پنجه‌های دست انسان و نقوش حیوانی همانند نقش پلنگ یا شیر و یا نقش دو شمشیر و…
* سنگ‌نگاره دره نگاران: در هفتاد کیلومتری شمال غرب شهر سراوان و در فاصله ۳۶ کیلومتری شمال غربی روستای ناهوک از توابع بخش جالق، در دره‌ای به نام «دره نگاران» مجموعه‌ای کم‌نظیر از نقش و نگار بر روی صخره‌ها ایجاد شده است. این محل در انتهای دشت «سردشت» ناهوک، دقیقاً در انتهای دشت آبرفتی سردشت قرار گرفته، دارای آب و هوایی مصفا و دره‌ای پر آب می‌باشد. وجه‌تسمیه این محل برگرفته از نگارگری‌های اصیل و تحسین‌برانگیزی است که نگارگران دوران گذشته از خود بر سینه صخره‌ها به یادگار گذاشته‌اند.
* همچنین سنگ‌نگاره‌هایی نیز در کوه‌های گشت دیده می‌شود که دلیل بر قدمت و فرهنگ دیرینه‌ی این دیار می‌باشد. نیز در جانب شرقی کوه‌های گشت سنگ‌هایی یافت شده است که بر آن‌ها تاریخ‌هایی از قرن ششم هجری حک شده است.
به نظر می‌رسد مهاجرانی در اولین هزاره‌های پیش از میلاد به این سرزمین واردشده و با بومیان آن بر سر تصاحب محل به جنگ و ستیز پرداخته و عاقبت بر آنان پیروز شده‌اند. مهاجمان غالباً سوار بر اسب با شمشیر با تیر و کمان و کمند و در حال جنگ و شکار با مردمان پیاده بومی می‌باشند. عمده‌ترین نقوش دره نگاران عبارت‌اند از نقوش انسانی و نقوش حیوانی.
- نقوش انسانی به دو صورت برهنه و دیگری ملبس می‌باشند.
- نقوش حیوانی، حیواناتی هم چون اسب، خر وحشی (گورخر نژاد ایرانی بدون خط) قوچ، بز، مار، گاو کوهان‌دار، شتر دوکوهانه، سگ، گرگ، روباه، شغال، یوزپلنگ و… می‌باشند که تمامی سطوح صخره‌های این دره را آذین بسته‌اند.
* موزه زنده سفال کلپورکان: بنای این کارگاه هنری به یادگار مانده از هنر سفال‌گری هزاره‌های قبل از میلاد منطقه است در روستایی به همین نام (kalporakan) در فاصله ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر سراوان و در فاصله ۱۰۰ متری قسمت جنوبی جاده آسفالته سراوان – کوهک واقع شده است، که اولین موزه زنده دنیا بوده و این صنعت آمیزه‌ای از خاک رس موجود در همین منطقه و هنر دستان زنان این روستا می‌باشد.
* مسجد جامع دزک: این مسجد در روستایی به همین نام (dezak) در سه کیلومتری شرق سراوان واقع شده است و ازجمله مساجد اولیه و کهن استان به شمار می‌رود. مصالح اصلی و اولیه مسجد از خشت خام و ملاط گل است. برای اولین بار در متون تاریخی از این بنا در قرن چهارم هجری نام‌برده شده که تاکنون به‌دفعات بازسازی شده است و معمار آن سعی نموده که با استفاده از عناصر معماری ساده تزئینی به مسجد جلوه‌ای خاص بدهد. ازجمله می‌توان به تزئینات داخل شبستان تابستانی در جبهه غربی اشاره نمود. دیوارهای داخلی و شمالی جنوبی و غربی دارای طاق‌نماهای تزئینی و تزئینات دندان‌موشی است که می‌توان آن را صورت اولیه مقرنس‌کاری به شمار آورد. از قسمت‌های اصلی می‌توان به شبستان‌های غربی و شرقی، حیاط مرکزی و چله‌خانه اشاره نمود.
* تپه نمکی: پدیده‌ای طبیعی و کم‌نظیر آرمیده در نقطه میانی روستای گشت (Gosht) واقع در شهرستان سراوان است که به آن «میر عمر» می‌گویند. شامل تپه‌ای نمکین مملو از املاح معدنی است که آرام‌آرام از دل آب جوشیده و بر سطح زمین روان می‌گردد تپه حاصله نمک به‌جامانده از این آب است. این مکان درگذشته مورد احترام و زیارت مردم بوده است. در زمان زلزله از آن آب فوران می‌کرده و مردم محلی معتقدند درصورتی‌که پای دزد را در آن فرو برند در آن گیر می‌کند و برای رهایی از آن باید حیوانی قربانی کنند.
* همچنین سراوان دارای آثار و جاذبه‌های دیدنی بسیاری از جمله موزه سراوان، موزه محلی تاس و کپل، ساختمان قدیمی بهداشت، درخت کهنسال سرو سرجو و… می‌باشد.
پوشش گیاهی منطقه
* گیاهان دارویی: گیشر، کنا، ترات، زیروک، برشتوک، داز، گلمروک، پنیر باد و…
– داز: از جوشانده این گیاه برای درد سینه استفاده می‌شود.
– گلمورک: این گیاه خواص دارویی نظیر دردکشی و سم‌زدایی دارد. هنگامی‌که حیوان گزندهای مثل مار، فردی را نیش بزند از آن برای سم‌زدایی استفاده می‌شود.
– پنیر باد: این نوع بوته جزو پوشش گیاهی اصلی منطقه گشت است که دارای برگ‌های گوشتی و سبزرنگ می‌باشد و خاصیت درمانی دارد. همچنین از خاک در برابر طوفان محافظت می‌کند.
– درخت گز: درختان مسن و تنومندی که در بسیاری از نقاط این منطقه روییده است و در برابر طوفان‌های شن و خشک‌سالی بسیار مقاوم و جلوی گردوخاک را نیز می‌گیرد.
خوراک
– غذاهای محلی با استفاده از مواد اولیه موجود در منطقه تهیه می‌شود.
- شولو و کشک: از آرد ذرت، آرد گندم و ادویه مخصوص تهیه می‌شود.
- تباهَگ: خوراکی از گوشت بوده است. گوسفند را به مدت یک تا دو سال پروار و ذبح می‌کنند، گوشت آن را تکه‌تکه کرده و پس از اندود نمک، زردچوبه و پودر اناردانه، معمولاً در فضای باز و یا داخل اتاق بزرگ آویخته و پس از خشک شدن در فصل زمستان از آن استفاده می‌گردد.
– شیرینی‌ها: حلواشکری، حلوا بَری، حلوا چنگال، حلوا خرمه‌ای، حلوا آبی.
– ترشی جات: حَرّام (ترشی لیمو)، ترشی انبه.
سوغات شهرستان
دارای سوغاتی‌های زیادی ازجمله: سوزن‌دوزی، سفال کلپورکان، خرما، حصیربافی، سکه دوزی و… می‌باشد.
گردآوری و تهیه مطالب: مهندس مجیب بزرگ زاده
***